«آزادی یا مرگ» نام یکی از مشهورترین و پرمخاطب ترین رمان های نیکوس کازانتزاکیس است که در سال 1953 منتشر شد. نام اصلی این اثر «کاپیتان میکلس» است که طی ترجمۀ آن به زبان های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و چندین زبان دیگر (از جمله فارسی)، به «آزادی یا مرگ» تغییر یافته است. به گفتۀ بسیاری از صاحب نظران، کتاب آزادی یا مرگ خوانده شده ترین رمان ادبیاتِ مدرنِ یونان است و به تعداد بسیار زیادی از زبان های زندۀ دنیا، ترجمه شده است.
بسیاری کازانتزاکیس را غول ادبیات مدرن یونان می دانند. کازانتزاکیس در طول عمر خود 9 بار نامزد دریافت جایزه نوبل ادبیات شد و اما هیچوقت آن را نبرد. او در سال 1957، نوبل ادبیات را تنها با اختلاف 1 رای به آلبر کامو، نویسنده مشهور فرانسوی، باخت. کامو به همین مناسبت در مورد او چنین گفت: «او 100 برابر بیشتر از من، شایستگیِ دریافت چنین افتخاری را دارد.»
کازانتزاکیس بنا بر تاثیری که از فلسفۀ «تجربه گرایان» گرفته بود، در زندگی و نویسندگی، از سه اصل ادراک، تجربۀ شخصی و تفکر منطقی بهره می جست. برای همین نیز، در کنار نویسندگی، به سفرهای متعدد نیز می پرداخت. او همچنین، از زیگموند فروید، نیچه، آئین بودا و نظام نظری کمونیستی بسیار تاثیر پذیرفته بود و همیشه به آن ها و آثارشان اشاره می کرد.
کتاب آزادی یا مرگ نیز مانند دیگر آثار او، همچون «زوربای یونانی» و «گزارش به خاک یونان»، بارقه هایی از وطن پرستی و همچنین، مضامین فلسفی دارد. در این رمان نیز کازانتزاکیس بیشتر به طرف مردسالاری سمت و سو گرفته است و در دنیای مردانه ای که خلق می کند، دم از شجاعت، آزادی و پهلوانی می زند.
کتاب آزادی یا مرگ مجموعه ای است از خرده روایت هایی قهرمانانه و حماسی از جنگ های میهنی اهالی جزیرۀ کِرت با اشغالگران تُرک (عثمانی). صحنه های پرجوش و خروش رمان آزادی یا مرگ در کِرت می گذرد. کِرت جزیره ای است در مدیترانه که بیش از هرجای دیگر طی تاریخ بر سر آن جنگ و جدال سر گرفته است. این جزیره چون محل تلاقی سه قارۀ آفریقا، آسیا و اروپاست، یکی از کانون های بسیار عمدۀ تمدن های باستانی از جملۀ تمدن یونان باستان بوده است.
در قرن 17 و 18 میلادی، تُرکان عثمانی بر این جزیره حاکم شدند. مردم بومی کِرت، که به دلاوری و آزادگی مشهور هستند، با تمام قوا بر این اشغالگران شوریدند. مبارزات نفس گیر و حدود 100 سالۀ «کِرتیان» با اشغالگرانِ عثمانی بر سر جزیرۀ کِرت، چارچوب اصلیِ رمان آزادی یا مرگ را می سازد.
اما این رمان یک اثر تاریخی معمولی نیست. کازانتزاکیس با چیزه دستی تمامی اثری با زمینه های تاریخی خلق کرده تا تنه به تنۀ حماسه های شاهکاری چون «ایلیاد» اثر هومر بزند. او صدها شخصیت بومی و افسانه ای خلق کرده است که در صف مردمان کِرت با دلاوری تمام رزم می کنند. همچنین، ماجرایی از عشقی آتشین میان دو تن از قهرمانان کِرت بر سر «آمنه» (زنی بسیار زیبارو و همسر نوری بیگ، یکی از اعیان تُرک)، در لا به لای داستان های حماسی کتاب به چشم می خورد.
شخصیت اصلی این داستان نیز یکی از جنگاوران بزرگ جزیرۀ کرت به نام «پهلوان میکلس» است. در کنار پهلوان میکلس و دیگر قهرمانان این رمان، آتش از پی آتش شعله می کشد؛ حتی در ایام صلح نیز بسیاری از قهرمانان این داستان را آتشی اهریمنی به پیش می راند. آنان از مرگ نمی ترسند و عاشق زندگیِ مادی هستند. این کتاب را می توان حماسه ای قهرمانی و در عین حال، فاجعه ای انسانی دانست؛ دنیایی پر از مهر و کینه، پر از نور و آتش.
از جمله دیگر آثار ترجمه شده از نیکوس کازانتزاکیس می توان به رمان «مسیح بازمصلوب» اشاره کرد.
کتاب آزادی یا مرگ به همت محمد قاضی ترجمه و توسط انتشارات خوارزمی به چاپ رسیده است. محمد قاضی از بهترین مترجمان پیشکسوت ایرانی بود که به دلیل شخصیت خاص خود و علاقۀ زیادش به شخصیت «زوربای یونانی» کازانتزاکیس، به زوربای ایرانی مشهور بود. او را همچنین پدر ترجمه در ایران نیز می دانند. از جمله آثار ترجمه شده توسط محمد قاضی می توان به رمان های «دُن کیشوت» اثر میگل دو سروانتس، «جزیرۀ پنگوئن ها» اثر آناتول فرانس و «قلعه مالویل» اثر روبر مرل نام برد.
مللی و مردمی هستند که خدا را با دعا و زاری می خوانند، برخی او را با توکل و تسلیم ندا می دهند، و گروهی نیز با کفر و ناسزا. اما کرتیان او را با شلیک تفنگ صدا می کنند. همه بر آستان خدا می ایستند و تفنگ های خود را آتش می کنند تا مگر خدا صدای تفنگشان بشنود. سلطان عثمانی که اول بار صدای تراق و تروق تفنگها را می شنود زوزه کشان فریاد می زند که ای یاغیان سرکش! و خشمگین می شود و پاشایان و سربازان و چاقوکشان خود را می فرستد. اروپائیان فریاد بر می دارند که زهی بی شرمی! و ناوهای جنگی زره دار خود را برای سرکوبی قایقها و کشتی های ضعیف کرت به وسط اروپا و آسیا و آفریقا می فرستند. یونان به التماس می گوید: صبر کنید و محتاط باشید و مرا به خون آغشته مکنید! اما کرتیان در جواب می گویند: آزادی یا مرگ!
رنج دیگران همیشه برای ما بیگانه است و حتی می توان گفت که در نهان احساس شادی می کنیم از اینکه بدبختی به سراغ همسایه آمده و ما را معاف داشته است.
من برای آنکه احساس آزادی کنم احتیاج ندارم به اینکه آزادی را ببینم یا آن را لمس کنم. من در دلِ خودِ بردگی هم آزاد هستم. من طعم آزادی را قرنها قبل از آنکه به من برسد میچشم و آزاد خواهم مرد زیرا در تمام مدت عمر برای آزادی مبارزه کرده ام.
خدا در وجود انسانها درد میکشد. میکوشد تا پیام خویش را بازگو کند می خروشد و ناله سر میدهد.. خدا در زمانه ی ما در خسوف است و ابلیس تابان…
انتشارات خوارزمی
