کتاب «در کشاکش دین و دولت» اثر خواندنی محمد علی موحد به جریان خلافت مسلمین در بازۀ زمانی سی سال پس از رحلت رسول اکرم (ص) می پردازد. این کتاب در شش فصل به شرح زیر تدوین شده است:
در فصل یکم، برهۀ سی سالۀ تاریخ پس از پیامبر را مورد بررسی قرار می دهد. واقعۀ سقیفه، جنگ های امیرالمؤمنین و ماجرای حکمیت از جمله وقایعی است که موحد با بهره گیری از اسناد معتبر تاریخی نگاشته است. وضعیت اجتماعی و فرهنگی جامعۀ اسلامی و مفاهیمی چون بیعت از مطالب این فصل است.
در فصل دوم فتوحات اسلامی در مرزهای ایران بزرگ مورد مطالعه قرار گرفته و روایت های گوناگون تاریخی را با یکدیگر مقایسه و تحلیل نموده است.
فصل سوم بیانگر نظام اداری و دیوانسالاری در دورۀ اول حکومت اسلامی است.این فصل نشان می دهد چگونه گسترش فتوحات اسلام مسائل تازه ای را در زمینۀ دریافت مالیات و تقسیم غنایم ایجاد کرد. مواجهه با فرهنگ های مختلف، نظام مالی و اداری را در جهان اسلام دچار تحول کرد. ارتباط میان ایران و اسلام منجر شد نظام مالی ایرانیان امرای اسلامی را تحت تأثیر قرار دهد.
فصل چهارم و پنجم به ترتیب به حضور ایرانیان در میان تازیان و تازیان در میان ایرانیان می پردازد. ایرانیان و اعراب از پیش از اسلام با یکدیگر در ارتباط بودند. این ارتباطات با فتح ایران توسط اعراب پیوند عمیقی پیدا کرد. مواجهات تازیان با ایرانیان گاهی در تقابل و تضاد بود و گاهی حرکتی همسو شکل می داد. از سویی کتاب فتوحات اعراب در ایران را روایت می کند و از سوی دیگر نقش ایرانیان در تکوین حکومت اسلامی را نشان می دهد.
فصل ششم یا فصل پایانی اثر، گزارشی را از پدیدۀ خارجی گری ارائه داده است. جماعت قرا یا همان ها که به نام خوارج نهروان می شناسیم نقش مؤثری در جهت گیری مسائل آن روزهای تاریخ اسلام ایفا می کردند. طبیعی است چنین جریانی را می بایست با دقت نظر و تأمل محققانه که ویژگی بارز یک تاریخ نگار است مورد بررسی قرار داد.
محمدعلی موحد مورخ، عرفان پژوه و حقوقدان، متولد 1302 در تبریز است. وی در سال 1332 سردبیر روزنامۀ شرکت نفت آبادان بود. در سال 1336 ترجمۀ سفرنامه ابن بطوطه را منتشر کرد که مورد تشویق اساتیدی چون مجتبی مینوی و محمدعلی جمال زاده قرار گرفت.
موحد در دانشگاه کمبریج به مطالعه در خصوص حقوق بین الملل می پرداخت که همزمان با ایرانشناسانی چون آربری، مینورسکی و لاکهارت آشنا شد. در این دوران کتاب سلوک الملوک خنجی را تصحیح کرد. موحد در کارنامۀ پژوهشی خود تصحیح مقالات شمس تبریز را نیز دارد.
دو کتاب درسهایی از «داوری های نفت» و «نفت ما و مسائل حقوقی» آن جزو کتابهای درسی دانشگاه است که این نویسنده به رشتۀ تحریر درآورده است. کتاب «خواب آشفتۀ نفت» نیز اثر مهم محمد علی موحد در این حوزۀ پژوهشی است.
کتاب در کشاکش دین و دولت در قطع رقعی به صورت منظم و ویراسته به چاپ رسیده است. نشر ماهی سلیقۀ فراوانی در طراحی جلد کتاب به کار برده است. این کتاب اثری خوشخوان با نثری دلپذیر و مطالب موثق است. موحد خواننده را در انبوه نام راویان، نویسندگان و کتابهای کهن سر درگم نمی کند.
روند کتاب به شکلی است که خواننده کم اطلاع از تاریخ هم مجذوب مطالب اثر می شود و کتاب را تا انتها با اشتیاق دنبال می کند. در عین حال در کشاکش دین و دولت را نمی توان یک کتاب عامه پسند و غیر آکادمیک تلقی کرد. دقت نظر، وسواس علمی و تحلیل و تأمل هایی که نویسنده به خصوص در هر فصل به طور جداگانه ارائه کرده این کتاب را در زمرۀ آثار پژوهشی قرار می دهد.
محمد علی موحد نویسنده ای منصف، محقق و هوشمند است. نثری دلپذیر و استوار دارد. خواندن این اثر برای افرادی که در حوزۀ تاریخ صدر اسلام یا دچار تعصب و جزم اندیشی و یا دچار تفریط و ساده انگاری شده اند توصیه می شود.
در بخش هایی از کتاب در کشاکش دین و دولت می خوانیم:
زعمای عرب با اقتصاد کشاورزی آشنایی زیادی نداشتند لیکن به زودی آن را فراگرفتند و دریافتند که زراعت می تواند منبع درآمد مهمی باشد
قرآن وعده داده بود که اسلام بر همۀ ادیان پیروز خواهد شد و بر سرزمین های دیگر دست خواهد یافت.
انتشارات ماهی
