«شاهنامه» یک کتاب شعر در ژانر حماسی ایرانی، حاوی داستان های منظوم می باشد که به دست حکیم ابوالقاسم فردوسی، بزرگترین و نامدار ترین شاعر ایرانی قرن چهارم هجری سروده شده است. این کتاب در برگیرنده حدود ۵۰ هزار تا ۶۱ هزار بیت شعر می باشد که نمونه ای از برجسته ترین و بی نظیر ترین ابیات در تاریخ ادبیات ایران هستند.
فردوسی سرودن شاهنامه را در سال ۳۶۷ هجری قمری آغاز کرد و نخستین ویرایش آن را در سال ۳۸۴ به پایان رسانید. اما ویرایش نهایی آن در سال ۴۰۰ هجری قمری و مطابق با سال ۱۰۱۰ میلادی پایان گرفت. این شاعر پر آوازه ۳۵ سال از عمر شیرین خود را برای نگارش، سرایش، تدوین و تکمیل شاهنامه صرف نمود.
فردوسی در سرودن این اثر از چند منبع مختلف که پیش از او نوشته شده بودند استفاده کرد. از جمله شاهنامه مسعود مروزی (که تنها سه بیت آن به جا مانده)، و شاهنامه دقیقی (که در آن سعی شده بود داستان های ملی ایرانی به نظم گردآوری شوند اما با مرگ دقیقی ناتمام رها شد). اما طبق نظر متخصصان، منبع اصلی فردوسی در سرایش شاهنامه، شاهنامه ای موسوم به ابومنصوری است؛ کتابی منثور که توسط چهار دانشور زرتشتی (ماخ و شاهوی و یزدانداد و شادان) روایت شده، و امروزه جز مقدمه، چیزی از آن باقی نمانده است.
به علت شهرت و محبوبیت بالای کتاب شاهنامه در بین ایرانیان، این کتاب بار ها به دست مردم در زمان های مختلف دست نویس شده و گاهی ابیاتی نیز به آن افزوده شده است. به همین سبب و به خاطر پالایش و حذف اشعار منسوب شده و بی اصالت، تاکنون ویرایش ها و تصحیح های بسیاری از این کتاب بی مانند به دست محققان صورت گرفته است.
یکی از این تصحیحات به کوشش آقای سعید حمیدیان از روی کتاب چاپ مسکو شاهنامه انجام و برای اولین بار در سال ۱۳۷۷ توسط نشر قطره در چهار جلد منتشر شد. استقبال از این نسخه به اندازه ای زیاد بود که بارها تجدید چاپ شد، به طوری که در سال ۱۴۰۰ به چاپ 27 نیز رسید.
شاهنامه یک کتاب شعر حماسی ایرانی و به زبان فارسی است که دربر دارنده روایت تاریخ سرزمین ایران، از زمان آفرینش زمین تا حمله اعراب به ایران است. ابوالقاسم فردوسی سراینده این اشعار حماسی، کتابش را بر اساس افسانه ها، اسطوره ها، وقایع تاریخی و عقاید دینی مردم ایران زمین نگاشته است. در این کتاب داستان های بسیاری نقل شده اند؛ از داستان آفرینش اولین آدم تا داستان نبرد با دیوان و دشمنان.
فردوسی شاهنامه را با ابیاتی در ستایش و ثنای پیامبر (ص) و مدح اهل بیت او آغاز کرده است. سپس، در اولین داستان حماسی منظوم اش، به روایت نبرد پسر اهریمن با پسر کیومرث (اولین پادشاه جهان) پرداخته است. او در ادامه داستان هایی از چگونگی کشف آتش، شروع آهنگری، یادگیری کشاورزی و دامداری بوسیله انسان و گسترش تمدن را نقل می کند.
این منظومه همچنین دارای ابیات باشکوهی از دیگر پادشاهان ایرانی و دستاورد های آنان، ظلم و ستم برخی دیگر از شاهان، و قصه های حکیمانه و عبرت آموز بیشمار دیگر است. شاهنامه با ابیات داستانی در توصیف مرگ رستم فرخزاد، گریز و سپس قتل یزدگرد ساسانی، و پیروزی اعراب به پایان می رسد.
شاهنامه را می توان به جرات معروف ترین و بزرگ ترین اثر منظوم ایرانی نامید که تاکنون در تاریخ ادبیات فارسی نگاشته شده است. فردوسی با سرودن این کتاب در زمانه ای که زبان عربی تبدیل به زبان رسمی و دیوانی شده بود، به زبان فارسی -که درحال از بین رفتن بود- جانی تازه بخشید و آن را از زوال نجات داد.
شاهنامه همچون گنجی ارزشمند از کلمات فارسی اصیل، اصطلاحات و امثال در حال فراموشی است که توسط این شاعر حفظ و به دست نسل های بعدی سپرده شده است. این کتاب شعر حماسی شامل داستان های کهن ملی سرزمین ایران، آداب و رسوم و آئین نیاکان ایرانیان باستان می باشد که در آن تاریخ چهار سلسله پادشاهی پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان نیز روایت شده است.
شاهنامه فردوسی اصولاً به سه بخش اساسی «اسطوره ای» (از تولد کیومرث تا پادشاهی فریدون)، «پهلوانی» (از قیام کاوه آهنگر تا مرگ رستم) و «تاریخی» (از پادشاهی بهمن و پیدایش اسکندر تا تسخیر ایران توسط اعراب) تقسیم می شود. حکیم فردوسی هوشمندانه برای سرایش شاهنامه قالب شعری مثنوی را برگزیده است؛ زیرا که این قالب می تواند ابیات نامحدودی را پوشش دهد و از نظر قافیه بندی نیز محدودیت سایر قالب های شعر را ندارد. مثنوی بیشتر شامل موضوع هایی نظیر حماسه، داستان های مذهبی، امثال و حکم یا حکمت های اخلاقی است؛ بنابراین مناسب ترین شکل برای سرایش داستان های طولانی و بلند می باشد.
علاوه بر این ها شاهنامه سراسر درس زندگی است. داستان های شاهنامه عمدتا حول مضامینی چون نیکی و بدی، روشنایی و تاریکی و خیر و شر جریان دارند. ابوالقاسم فردوسی علاوه بر بزرگترین اثرش یعنی شاهنامه، سروده دیگری نیز تحت عنوان «هجونامه» دارد که در نکوهش سلطان محمود نگاشته شده است و به گفتار نظامی عروضی، شامل صد بیت بوده اما امروز تنها شش بیت از آن به جای مانده است.
نام و آوازه فردوسی در همه جای جهان پیچیده و شناخته شده می باشد. به همین دلیل شاهنامه او به بسیاری از زبان های زنده جهان برگردانده شده است. همچنین افراد بسیاری در طول زمان دست به تصحیح نسخه اولیه از این کتاب زده اند. آقای سعید حمیدیان در سال ۱۳۷۳ دست به تصحیح این کتاب بر اساس نسخه چاپ مسکو زد. سعید حمیدیان (۱۳۲۴ تهران) استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی می باشد. از این استاد و مترجم، ترجمه و تصحیح کتاب های بسیاری در دسترس است که از جمله آن ها می توان به عناوین زیر اشاره کرد:
ترجمۀ «ایوانف» اثر آنتوان پاولوویچ چخوف و «دنیای قشنگ نو» اثر آلدوس هاکسلی و همچنین، تصحیح «گنجینه گنجه ای حکیم نظامی گنجه ای» اثر الیاس بن یوسف نظامی و تصحیح ««مثنوی معنوی: براساس نسخۀ نیکلسون» اثر جلال الدین محمد بن محمد مولوی.
در بخش هایی از کتاب شاهنامه می خوانیم:
بنام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه بر نگذرد
خداوند نام و خداوند جای
خداوند روزی ده رهنمای
خداوند کیوان و گردان سپهر
فروزنده ماه و ناهید و مهر
ز نام و نشان و گمان برتر است
نگارنده بر شده پیکر ست
به بینندگان آفریننده را
نبینی مرنجان دو بیننده را
چو سوگ پدر شاه نوذر بداشت
ز کیوان کلاه کیی بر فراشت
به تخت منوچهر بر بار داد
بخواند انجمن را و دینار داد
برین بر نیامد بسی روزگار
که بیدادگر شد سر شهریار
ز گیتی بر آمد ز هر جای غو
جهان را کهن شد سر از شاه نو
چو او رسم های پدر در نوشت
ابا موبدان و ردان تیر گشت
هنرها و دانش ز اندازه بیش
خرد را پرستار دارد بپیش
از افراسیاب ار بخواهی رواست
چنوبت بکشمیر و کابل کجاست
شود شاه پرمایه پیوند تو
در افشان شود فر و اروند تو
چو فرمان دهی من بگویم بدوی
بجویم بدین نزد او آبروی
انتشارات قطره
