ایرانیان صادق هدایت را اغلب با آثار داستانی اش می شناسند، اما جالب است بدانید این نویسنده فقید، آثار غیر داستانی بسیار باارزشی نیز نگاشته که در نوع خود، بی نظیر می باشند. کتاب «فرهنگ عامیانه مردم ایران» از این نوع آثار است. این کتاب یک اثر غیر داستانی و پژوهشی به قلم نویسنده بزرگ و مشهور ایرانی، صادق هدایت، پیرامون فرهنگ فولکلور و توده مردم ایران است که برای اولین بار در سال ۱۳۷۸ منتشر شد.
صادق هدایت (۱۳۳۰–۱۲۸۱) نویسنده، پژوهشگر و مترجم برجسته ایرانی بود که به همراه تنی چند از دیگر نویسندگان بزرگ دهه ۱۳۰۰، از پیشگامان داستان نویسی نوین ایرانی و نویسندگان نسل اول ایران بشمار می رفت. او همچنین اولین مترجم ایرانی است که نوشته هایی از زبان پارسی میانه (پهلوی) را به فارسی امروزی ترجمه کرد.
کتاب فرهنگ عامیانه مردم ایران شامل یک مقدمه و ۱۱ فصل متنوع است که اغلب آن ها، پیش از این، در سال های گذشته و در زمان حیات صادق هدایت، به صورت کتابی مستقل منتشر شده بودند. کتاب های این مجموعه حاصل بیست سال پژوهش منظم و علمی صادق هدایت پیرامون فرهنگ های عامیانه، زبان های محلی، اشعار و ترانه های عامیانه و خرافات بین مردم ایران است.
هدایت به عنوان اولین ایرانی ای شناخته می شود که اقدام به چنین پژوهش گسترده و منظمی کرد و نتیجه تحقیقات خود را منتشر ساخت. سرانجام در سال ۱۳۷۷ جهانگیر هدایت _برادرزاده صادق هدایت_ تمام آثار پژوهشی نویسنده را که به نوعی مکمل یکدیگرند، یکجا گردآوری نمود و یکسال بعد چاپ کرد.
کتاب فرهنگ عامیانه مردم ایران در سه بخش اصلی «نیرنگستان»، «فرهنگستان عامیانه مردم ایران» و «آثار چاپ نشده» و یازده فصل فرعی نوشته شده است که شامل قسمت های زیر می باشد:
نیرنگستان: نخستین کتاب پژوهشی هدایت است که در سال ۱۳۱۲ چاپ شد و شامل عقاید سنتی، خرافات فراگیر، باور های دینی و سنت های محلی می باشد. نگارش و جمع آوری این کتاب از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۲ طول کشید.
اوسانه: این کتاب اولین بار در سال ۱۳۱۰ به صورت یک جزوه ۳۶ صفحه ای منتشر شد و بیشتر به ترانه ها پرداخته است.
ترانه های عامیانه: اولین بار به صورت مقاله ای در سال ۱۳۱۸ در مجله موسیقی منتشر شد و به بررسی ترانه هایی با شکل اولیه و ابتدایی می پردازد.
مثل های فارسی: این فصل به بررسی قصه های محلی می پردازد و چند نمونه از این قصه ها را معرفی می کند. مانند لچک قرمزی، آقا موشه و سنگ صبور
فلکلر (فولکلور) یا فرهنگ توده: این اثر اولین بار به صورت مقاله ای طی سال های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۴ در مجله سخن چاپ شد و به تحقیق در مورد نمونه های پژوهشی مشابه در حوزه فرهنگ عامیانه در جهان اختصاص دارد.
طرح کلی برای کاوش فلکلر یک منطقه: یک راهنمای کلی و عملی برای پژوهشگران است که توسط هدایت نوشته و چاپ شده است.
قصه ها و افسانه ها (چاپ اول)
ترانه ها (چاپ اول)
امثال و اصطلاحات محلی (چاپ اول)
تحقیقات (چاپ اول)
نامه ها (چاپ اول)
هدایت در کتاب فرهنگ عامیانه مردم ایران با روشی نظام مند، علمی و تازه، اطلاعات طبقه بندی شده ای از سنت ها، باور ها و خرافات ایرانیان در طول تاریخ را جمع آوری و ارائه کرده است. زبان کتاب با وجود محتوای پژوهشی آن، ساده و قابل فهم است. نثر دلنشین نویسنده نیز به جذابیت های آن افزوده و آن را به اثری خوشخوان و گیرا تبدیل کرده است که هر مخاطبی را مجذوب می کند.
خواننده این کتاب باید این نکته مهم را مدنظر داشته باشد که صادق هدایت زمانی این پژوهش های درخشان را انجام می داد و نتایج آن را منتشر می کرد که جمع آوری این حجم از اطلاعات و مطالب پراکنده، به آسانی در دسترس نبوده و کار دشواری بود. هدایت بلافاصله پس از تکمیل هر بخش از تحقیقاتش آن را به صورت مقاله در جراید معتبر منتشر می کرد و در اختیار دانش پژوهان قرار می داد. اطلاعاتی که تا آن زمان نظیرش وجود نداشت.
این کتاب حتی امروزه نیز یکی از آثار ارزشمند پژوهشی در زمینه فرهنگ فولکلور ایرانی به شمار می آید. هدایت در این کتاب تنها به ارائه نتایج تحقیقات خود اکتفا نکرده و بخشی از کتاب را به آموزش روش تحقیق در زمینه فرهنگ عامیانه اختصاص داده است تا نقشه راه محققان این حوزه باشد.
صادق هدایت آثار بسیاری در زمینه ادبیات داستانی، غیر داستانی و ترجمه از خود به جای گذاشته است که از آنها جمله می توان به کتاب های زیر اشاره کرد:
ترجمه کتاب های «گروه محکومین» (۱۳۲۷) و «مسخ» (۱۳۲۹) از فرانتس کافکا. آثار داستانی چون «داستان ناز» (۱۳۱۹)، «سگ ولگرد» (۱۳۲۱)، «حاجی آقا» (۱۳۲۴)، «افسانۀ آفرینش» (۱۹۴۶)، «انیران» (۱۳۱۰)، «سه قطره خون» (۱۳۱۱)، «زنده به گور» (۱۳۰۹) و مهمترین کتابش «بوف کور» (۱۳۱۵).
جهانگیر هدایت (متولد ۱۳۰۸ در تهران) نویسنده ایرانی، برادرزاده صادق هدایت و مدیر «بنیاد صادق هدایت» است که وظیفه چاپ و انتشار کلیه آثار صادق هدایت در اروپا را به عهده دارد. از جمله کتاب های نوشته شده توسط جهانگیر هدایت می توان کتاب «نیمه پنهان، سرگذشت صادق هدایت» (۱۳۸۴) و کتاب «سی و شش روز با صادق هدایت، یادداشت های روزانه عیسی هدایت» (۱۳۸۱) را نام برد.
در بخش هایی از کتاب فرهنگ عامیانه مردم ایران می خوانیم:
صادق هدایت متل های فارسی را از پر ارزش ترین نمونه های نثر فارسی و قابل عرضه در عرصه بین المللی می داند. او متل ها را متاثر از قدرت مرموزی می داند که انسان را سخت در خود فرو می کشد. متل ها با ساده ترین و صادقانه ترین کلمات زنده ترین طنز ها و کنایه ها و قصه ها را برای ما می سرایند. صادق هدایت از نخستین پژوهشگرانی بود که با صدائی رسا فریاد زد: آنچه مردم کوچه و بازار و دهات و ایلات و غیره به عنوان شوخی و مزاح و پند و اندرز و دیگر گفتگو های روزمره خود می گویند گنجینه ای است بسیار پرارزش که بایستی درباره آنها دقت و تحقیق بسیار کرد. هدایت تا آنجا که توان داشت در این زمینه کوشید و مهمتر آنکه نتیجه همه کوشش ها و یافته های خود را متتشر کرد تا دیگران بتوانند آن را دنبال کنند.
گویا مردمان کهنه و ملت های قدیمی بیش از ملت های جوان و تازه به دوران رسیده اعتقادات و خرافات عوامانه دارند، به خصوص آن هایی که با نژاد های گوناگون اصطکاک پیدا کرده و در نتیجه آمیزش و تماس عادات، اخلاق و آیین شان افکار و خرافات تازە تری تراوش نموده که پشت در پشت سر زبان ها مانده است. سرزمین ایران علاوه بر این که چندین قرن تاریخ پشت سر دارد، مانند کاروان سرایی است که همه قافله های بشر از ملل متمدن و وحشی دنیای باستان مانند کلدانی، آشوری، یونانی، رومی، یهودی، ترک، عرب و مغول پی در پی در آن بار انداخته و یا با هم تماس و آمیزش داشته اند. از این رو کاوش و تحقیق درباره اعتقادات عوام آن نه تنها از لحاظ علمی و روانشناسی قابل توجه است بلکه برخی از نکات تاریک فلسفی و تاریخی را برایمان روشن خواهد کرد و پس از تحقیق و مقایسه این خرافات با خرافات سایر ملل می توانیم به ریشه و مبداً آداب، رسوم ادیان، افسانه ها و اعتقادات مختلف پی ببریم.
نشر چشمه
