رمان «رفیق پانجونی» توسط یرواند اتیان، طنزنویس و روزنامه‌نگار ارمنی-عثمانیایی و در بین سال‌های 1909 تا 1914 نوشته شده است. یرواند اتیان طنزنویس چیره دست ارمنستانی بود که بسیاری او را یکی از تاثیرگذارترین طنزنویسان تاریخ ادبیات ارمنستان می‌دانند. اتیان کار ادبی خود را ابتدا با مترجمی اثار روسی شروع کرده است. رمان رفیق پانجویی بزرگترین شاهکار اتیان است که در سال 1992 نیز فیلمی به همین نام توسط کشور ارمنستان ساخته شده است.
اتیان در آثارش با شناختی وسیع از جامعه‌ی خود، مسائل و دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی کشورش را با قلمی طنز بازگو می‌کرد. او همچنین روابط بین ترک‌ها و ارامنه و مسلمانان و مسیحیان برایش مهم بود و در آثارش نیز نمودی پررنگ از آن‌ها را می‌توان مشاهده کرد. طنز خاص اتیان بیشتر در مورد فسادهای اخلاقی و فکری افراد دارای قدرت در جامعه است. نوشته‌های اتیان را به نوعی می‌توان برونگرا‌یانه و با شور و نشاط دانست که به طرز دلنشینی خواننده را تا انتهای رمان به پیش می‌برد.
رفیق پانجویی شخصیتی حقیقی و واقعی بوده است. کلمه‌ی "پانجونی" در ارمنستان به معنی «هیچی‌ندار» است که در همان ابتدای کار ویژگی‌های آدم‌های آس و پاس، الکی خوش و ساده‌لوح را تداعی می‌کند. پانجویی فردی بسیار پرحرف است که با اینکه در کودکی دیرتر از معمول شروع به سخن گفتن کرد، پس از زبان باز کردن دیگر هیچوقت از صحبت کردن دست نکشیده است!
پانجونی فردی با انرژی و حرّاف است که برای همین ویژگی‌هایش به او پیشنهاد می‌شود که به حرفه‌ی سیاست پا بگذارد و فعال حزبی شود، او نیز می‌پذیرد. رمان رفیق پانجونی در واقع متشکل از چندین نامه‌ی واقعی از پانجونی است که شرح وقایع زندگی خود را در قالب یک فعال حزبی و انقلابی بازگو می‌کند.
او به باورهای سوسیالیستی احمقانه‌ی خود اعتقادی خلل‌ناپذیر دارد و با حماقت‌ها و ساده‌لوحی‌های خود فجایعی را می‌آفریند که نه تنها آن‌ها را فاجعه نمی‌داند، بلکه به آن‌ها به عنوان دستاوردی برای حزب افتخار می‌کند. اتیان به طور کلی در این رمان به احزاب سیاسی ارمنستان و فعالیت آن‌ها شوریده و با زبانی طنز و گزنده، به انتقاد از آن‌ها پرداخته است.
کتاب رفیق پانجونی توسط آندرانیک خچومیان به فارسی ترجمه شده و در انتشارات افق به چاپ رسیده است. از دیگر آثار ترجمه شده توسط آندرانیک خچومیان می‌توان به ترجمه رمان‌های «خانم سویج عجیب» اثر جان پاتریک شنلی از نشر نیلا و «زن رئیس شورای محله» اثر یرواند اتیان از نشر افق اشاره کرد.
در بخش هایی از این کتاب می خوانیم:
حق و حقوق آن‌ها را یک به یک یادآور شدم. به آنان گفتم که در چه شرایطی حق مسلم آن‌ها است که اعتصاب کنند، گفتم چه‌وقت لازم است علیه معلم خود قیام کنند و در چه شرایطی لازم است معلم‌ها را تنبیه کرد و چه نوع تنبیه‌هایی باید برای آن‌ها در نظر گرفت. حرف‌های من تاثیر عمیقی گذاشت، طوری‌که بچه‌ها اعلام آمادگی کردند که از همین الان دست به اعتصاب می‌زنند.
خون جاری شد و دشت‌های مبارزه‌ی طبقاتی را آبیاری کرد که البته باید بارور شوند تا محصول خود را بدهند. ما وظایف خود را انجام دادیم و اکنون با وجدانی آسوده منتظر می‌مانیم تا ثمره‌ی تلاش‌های خود را برداشت کنیم.
رفقای عزیز، افسوس که برخلاف از خودگذشتگی، تبلیغات و اقدامات صادقانه‌ی انقلابی ما، باز هم این مردم قدرنشناس، نخواستند دوست واقعی خود را بشناسند و رفتاری دشمنانه نسبت به ما نشان می‌دهند.
انتشارات افق
